ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ
ΦΑΝΗ ΛΥΤΑΡΗ
Ο Τοιχογραφικός Διάκοσμος του Ναού
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα.
Καλαμπάκα 2022, σελ. 604. Σχ. 28×21.
[Έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών και Μετεώρων].
Το τελευταίο διάστημα η Ιερά Μητρόπολις Σταγών και Μετεώρων μάς
εκπλήσσει με τις σπουδαίες πρωτοβουλίες της για την ανάδειξη του πνευματικού
πλούτου της περιοχής της, ο οποίος είναι αναμφιβόλως πολύ σημαντικός. Πριν από
λίγες ημέρες προέβη στην έκδοση ενός πολυσέλιδου συγγράμματος, το οποίο θα
καταγραφεί στις μνημειώδεις εκδόσεις του λήγοντος έτους.
Η φίλη Καλαμπακιώτισσα αρχαιολόγος και διδάκτωρ της Βυζαντινής
Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Φανή Λυτάρη, κόρη του αγαπητού
συναδέλφου Αντώνη Λυτάρη, είχε την καλοσύνη να μου αποστείλει το μνημειώδες
έργο της με τίτλο «Ο Τοιχογραφικός Διάκοσμος του Ναού της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου στην Καλαμπάκα. Συμβολή στη μελέτη του έργου του ζωγράφου
Νεοφύτου του Κρητός», το οποίο εξέδωσε προσφάτως [2022] η Ιερά Μητρόπολις
Σταγών και Μετεώρων, αποτελείται δε από 604 σελίδες μεγάλου σχήματος (28×21
εκ.) και έχει εκτυπωθεί στο καλλιτεχνικό τυπογραφείο του Θρασύβουλου
Βογιατζόγλου.
Ο Βυζαντινός ναός (9ου–10ου αιώνα) της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που
βρίσκεται στην Καλαμπάκα, στις νότιες υπώρειες των βράχων των Μετεώρων, είναι
γνωστός όχι μόνον στους ειδήμονες αλλά και στο ευρύτερο κοινό, αποτελεί δε ένα
από τα επιβλητικότερα μνημεία της Θεσσαλίας και γι’ αυτόν έχουν γραφεί αρκετά.
Η παρούσα μελέτη, αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής της Φανής Λυτάρη,
εξετάζει και αναδεικνύει μια ανεξερεύνητη πτυχή του τοιχογραφικού διακόσμου
του ναού, ήτοι το μεγαλύτερο αυτού που χρονολογείται στον 16ο αιώνα.
Η συγκεκριμένη μελέτη είχε ως αφετηρία την διαπίστωση ότι η εντοίχια
θρησκευτική ζωγραφική στην περιοχή της Δυτικής Θεσσαλίας κατά το τελευταίο
τέταρτο του 16ου αιώνα δεν έχει μελετηθεί συστηματικά. Γι’ αυτό η Φανή Λυτάρη
επέλεξε ως θέμα της τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Στόχευε έτσι στην
ανάδειξη αυτού του σημαντικού μνημείου, ως ελάχιστη προσφορά στη βυζαντινή
και μεταβυζαντινή ζωγραφική και παράλληλη του τόπου καταγωγής της. Όπως
όμως σημειώνει στην «Εισαγωγή», στην επιλογή του συγκεκριμένου θέματος
συνετέλεσε και ένας ακόμη λόγος. «Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού
εμφανίζει εξαιρετικό ενδιαφέρον μιας και αποτελεί το μοναδικό ενυπόγραφο έργο
του Νεοφύτου, υιού του Θεοφάνη του Κρητός, ενός εκ των σημαντικότερων
ζωγράφων του 16ου αιώνα. Έως τώρα, οι σκόρπιες πληροφορίες δίνουν την
εντύπωση ενός μνημείου πιο λαϊκής τέχνης, γεγονός που ανατρέπεται με την
παρούσα μελέτη». Πράγματι, με την αναζήτηση των πηγών δημιουργίας του ναού,
τη θέση και την επίδρασή του στα άλλα μνημεία της εποχής, η Φανή Λυτάρη
συμβάλλει στην ανάδειξη του μνημείου και το τοποθετεί στη θέση που του αξίζει
στη ζωγραφική παράδοση των τελευταίων χρόνων του 16ου αι. Στην «Εισαγωγή»
γίνεται και αναφορά στους προηγούμενους μελετητές του μνημείου (Γ. Σωτηρίου,
Ν. Νικονάνο, Μ. Γαρίδη, Ε. Σαμπανίκου, Γ. Βελένη κ.ά.). Μετά τον Χαιρετισμό του
μητροπολίτη Σταγών και Μετεώρων κ. Θεοκλήτου, τον Πρόλογο του καθηγητή
Βυζαντινής Ιστορίας του Παν/μίου Ιωαννίνων κ. Χρήστου Σταϊκούρα και την
Εισαγωγή της Συγγραφέως, ακολουθεί το κύριο μέρος του βιβλίου, το οποίο
διαιρείται σε οκτώ κεφάλαια.
Στο Α΄ Κεφάλαιο (σελ. 27-31) δίνονται τα απαραίτητα ιστορικά στοιχεία για την περιοχή της Θεσσαλίας της περιόδου εκείνης (υστεροβυζαντινή και πρώιμη
Τουρκοκρατία) και την θέση των Σταγών (Καλαμπάκας) και της γύρω περιοχής ως
κέντρου καλλιτεχνικής δημιουργίας κατά τον όψιμο 16ο αιώνα.
Στο Β΄ Κεφάλαιο (σελ. 33-54) εξετάζεται η αρχιτεκτονική μορφή του ναού της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου με περιγραφή του οικοδομήματος και ανάλυση της
κτιτορικής επιγραφής, η οποία παρατίθεται.
Στο Γ΄ Κεφάλαιο (σελ. 55-68) εξετάζεται και ερμηνεύεται με συντομία όλο το
εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, μέσα από το οποίο ο ζωγράφος πετυχαίνει
να προσδώσει στη διακόσμησή του όχι μόνο θεολογικό αλλά και διδακτικό
χαρακτήρα.
Στο Δ΄ Κεφάλαιο (σελ. 69-367), το οποίο αποτελεί το κύριο και ουσιαστικότερο
μέρος του Βιβλίου, παρουσιάζεται η τέχνη των ζωγράφων που αναφέρονται στην
κτιτορική επιγραφή, μέσα από την αναλυτική μελέτη του τοιχογραφικού
διακόσμου και χρήση ως συγκριτικού υλικού των ενυπόγραφων έργων του
Νεοφύτου, γιου του Θεοφάνη του Κρητός, κυρίως, και δευτερευόντως των
υπολοίπων κρητικών μνημείων του Αγίου Όρους, των Μετεώρων και της γύρω
περιοχής. Διερευνώνται άλλοι ναοί επηρεασμένοι από την ζωγραφική του Ναού
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αλλά και αρκετές περιπτώσεις μνημείων που
χρησιμοποιήθηκαν ως παραδείγματα που επηρέασαν, αλλά και επηρεάστηκαν από
το εξεταζόμενο μνημείο.
Στο Ε΄ Κεφάλαιο (σελ. 369-376) γίνεται γενική θεώρηση του εικονογραφικού
προγράμματος του ναού και εξάγονται συμπεράσματα για τα εικονογραφικά
πρότυπα των ζωγράφων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον ρόλο που έπαιξε ο
επικεφαλής ζωγράφος (Νεόφυτος) στη διακόσμηση του ναού. Μέσω της επιτόπιας
και της συγκριτικής έρευνας που προηγείται, διαπιστώνονται τα πρότυπα των
αγιογράφων και γίνεται κατανοητός ο ρόλος τους στη δημιουργία των συνθέσεων
και των ολόσωμων μορφών.
Στο ΣΤ΄ Κεφάλαιο (σελ. 377-385), εντάσσονται τα συμπεράσματα της μελέτης
που αφορούν στη γενική θεώρηση του διακόσμου από τεχνοτροπική άποψη. Η
παρατήρηση εικονογραφικών λεπτομερειών αναδεικνύει την ιδιαιτερότητα της
τέχνης των ζωγράφων στο σχεδίασμα και στην ανάπτυξη των συνθέσεων.
Στο Ζ΄ Κεφάλαιο (σελ. 387-398) γίνεται προσέγγιση στην τέχνη των αγιογράφων
του ναού. Διαπιστώνεται ότι ο ζωγραφικός διάκοσμος του μνημείου δεν είναι έργο
μόνο των δύο καλλιτεχνών που αναφέρονται στην κτιτορική επιγραφή, αλλά είναι
εμφανής η παρουσία και άλλων δύο βοηθών τους, που αναλόγως των ικανοτήτων
τους αναλαμβάνουν τη διακόσμπση μικρότερων ή μεγαλύτερων επιφανειών. Οι
δύο βοηθοί αδιαμφισβήτητα αποτελούν μέλη του συνεργείου του βασικού
καλλιτέχνη (του Νεοφύτου) που εργάστηκε στον ναό.
Στο Η΄, και τελευταίο, Κεφάλαιο (σελ. 399-421) επιχειρείται ο προσδιορισμός
της καλλιτεχνικής διαδρομής των δύο ζωγράφων (του Νεοφύτου Στρελίτζα-Μπαθά,
γιου του Θεοφάνη, και του Κυριαζή) με βάση τις έως τώρα δημοσιεύσεις.
Εντοπίζονται ακόμη έργα του ενός εκ των δύο αγιογράφων, του Νεοφύτου, και σε
άλλα μνημεία της περιοχής (Μονή του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα
Μετέωρα, Ναός Αγίου Νικολάου στο Μεγαλοχώρι Τρικάλων) καθώς και αλλού. Στο
τέλος του Κεφαλαίου αυτού παρατίθενται και τα Συμπεράσματα της μελέτης.
Ακολουθεί εκτενής περίληψη του περιεχομένου του βιβλίου στα αγγλικά (σελ.
425-430). Κατόπιν παρατίθενται: ένα κατατοπιστικό δισέλιδο σχέδιο με την κάτοψη
του ναού και τις εξετασθείσες ήδη παραστάσεις, το Ευρετήριο Τόπων – Μνημείων
κατά περιοχές (σελ. 445-450), το Εικονογραφικό Ευρετήριο (σελ. 450-455) και η
εκτενέστατη Βιβλιογραφία (σελ. 459-515). Τέλος (σελ. 518-604), δημοσιεύονται
πολλές έγχρωμες φωτογραφίες των τοιχογραφιών σε μεγάλο μέγεθος. Στις
προηγούμενες σελίδες, εντός του κειμένου, παρατίθενται και άλλες 189
ασπρόμαυρες εικόνες.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ Α. ΝΗΜΑΣ, δ.φ.
