Με τίτλο Greek Music in America κυκλοφόρησε πρόσφατα στην Αμερική ένα πολύ σημαντικό βιβλίο αφιερωμένο στην καλλιτεχνική κατάθεση των Ελλήνων μεταναστών στις Η.Π.Α. Όσοι επιθυμούσαν να μάθουν για αυτήν τη ζωντανή και συναρπαστική μουσική αναγκάζονταν να αναζητήσουν μεμονωμένα δοκίμια, συχνά δημοσιευμένα σε δυσπρόσιτες πηγές. Αυτός ο τόμος παρέχει μια μοναδική έρευνα για την κατανόηση του πεδίου, της πρακτικής και της ανάπτυξης της ελληνικής μουσικής στην Αμερική μέσω δοκιμίων και προφίλ που γράφτηκαν από βασικούς μελετητές στον τομέα. Περισσότερα μας λέει η επιμελήτρια και εκ των βασικών συγγραφέων του βιβλίου κα Τίνα Μπουκουβάλα.
Συνέντευξη στον συνεργάτη μας Χάρη Μαντέλλο
Ερ: Πώς πήρατε την απόφαση να κάνετε αυτή την πολύ σημαντική και ενδιαφέρουσα μελέτη για την ελληνική μουσική στην Αμερική;
Απ: Αρχικά θα ήθελα να πω ότι είμαι η επιμελήτρια και όχι η συγγραφέας ολόκληρου του βιβλίου στο οποίο έγραψαν κομμάτια συνολικά 20 άτομα. Εγώ έγραψα το εισαγωγικό σημείωμα και αρκετά βιογραφικά καλλιτεχνών ενώ συμμετείχα και στην ιστορική καταγραφή της εξέλιξης και της πρακτικής της ελληνικής μουσικής στις Η.Π.Α. Ως επιμελήτρια όμως είχα την ευθύνη για την επιλογή των συγγραφέων, των κειμένων και των φωτογραφιών. Επίσης έπρεπε να αποκτήσω την άδεια χρήσης φωτογραφιών και παλαιότερων σχετικών εργασιών όπως και να αναλάβω διάφορα οργανωτικά και διαχειριστικά καθήκοντα.
Οι περισσότερες πραγματείες ήταν καινούριες αλλά υπήρξε και η περίπτωση ανεύρεσης παλιότερων κειμένων που είχαν δημοσιευθεί σε πηγές που ήταν δύσκολα προσβάσιμες στο κοινό. Ήταν ένα βαθμιαίο ταξίδι το να γίνει το βιβλίο. Αρχικά διαπίστωσα ότι δεν υπήρχε κάποιο αντίστοιχο βιβλίο όταν έψαχνα πληροφορίες για ένα cd όπου ήμουν συμπαραγωγός. Έγραψα το κείμενο με την βοήθεια δύο κορυφαίων στο είδος τους ερευνητών, του Μελέτιου Πουλιόπουλου και του Στιβ Φράγκο, με τους οποίους συνεργάστηκα και στο βιβλίο για φωτογραφίες και συμβουλές.
Ερ: Πόσο δύσκολο ήταν να βρεθούν αυτές οι πολύ σπάνιες πληροφορίες;
Απ: Θεωρώ τους συγγραφείς που συμμετείχαν εξαιρετικούς γνώστες στο ευρύ πεδίο της ελληνικής μουσικής, ήξεραν πραγματικά πού να βρουν υλικό και είχαν την επιμονή να δουλεύουν στο θέμα τους για πολύ καιρό μέχρι να το τελειοποιήσουν. Αισθάνομαι τιμή που τόσο σημαντικοί καθηγητές όπως ο Stathis Gauntlett με τις εντυπωσιακές γνώσεις του για τα ρεμπέτικα και η Gail Holst-Warhaft που έβγαλε το πρώτο αγγλόφωνο βιβλίο για τα ρεμπέτικα συμφώνησαν να συνεισφέρουν με τις εργασίες τους στο βιβλίο. Συμμετείχαν επίσης και νομίζω ότι αξίζει να αναφερθούν οι: Anna Caraveli, Aydin Chaloupka, Sotirios (Sam) Chianis, Frank Desby, Stavros K. Frangos, Joseph G. Graziosi, Michael G. Kaloyanides, Panayotis League, Roderick Conway Morris, National Endowment for the Arts, Nick Pappas, Meletios Pouliopoulos, Anthony Shay, David Soffa, Dick Spottswood, Jim Stoynoff, Anna Lomax Wood.
Για τα βιογραφικά που έγραψα για τους Τάκη Ελένη, Σωτήριο Τσιάνη, Γιάννη Τατασόπουλο, Γιώργο Σοφό και Κέι Σκορδίλη πήρα πληροφορίες από τους ίδιους ή τις οικογένειές τους ή συμβουλεύτηκα σχετικά άρθρα. Για την ανασκόπηση της ελληνικής μουσικής στις Η.Π.Α. έκανα εκτενή αναζήτηση σε βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά, ίντερνετ. Επίσης διάλεξα πολλές από τις 75 φωτογραφίες του βιβλίου όπως κάποιες που δημοσιεύονται για πρώτη φορά και μου έστειλαν συγγενείς της Μαρίκας Παπαγκίκα και της Αμαλίας Μπάκα.
Ερ: Τι ήταν αυτό που έκανε τους Έλληνες μουσικούς να πάνε στην Αμερική και πολλούς από αυτούς να μείνουν μόνιμα εκεί;
Απ: Οι λόγοι ήταν κυρίως οικονομικοί. Κατά το μεγαλύτερο μεταναστευτικό κύμα (τέλη 1880-αρχές 1920) περίπου μισό εκατομμύριο Έλληνες πήγαν στην Αμερική λόγω διαταραχών στον γεωργικό και ναυτιλιακό τομέα καθώς και μιας οικονομίας που επιβαρύνθηκε περισσότερο με τους πολεμικούς πρόσφυγες. Πάνω από το 90% ήταν άνδρες, οι περισσότεροι δεν είχαν σκοπό να μείνουν και σχεδόν οι μισοί γύρισαν στην Ελλάδα. Όσοι έμειναν άρχισαν να φτιάχνουν τις ζωές τους ή αναγκάστηκαν να μείνουν όταν διαπίστωσαν ότι τα παιδιά τους που γεννήθηκαν στην Αμερική δεν ήθελαν να φύγουν. Η μουσική ήταν γι’ αυτούς ένας τρόπος να αντιμετωπίσουν συναισθηματικά τον αποχωρισμό τους από την πατρίδα και τους αγαπημένους τους στην Ελλάδα. Υπήρξε ακόμη ένα μεγάλο μεταναστευτικό κύμα στις δεκαετίες ’50 και ’70 και ξανά το κίνητρο ήταν οικονομικό καθώς η Ελλάδα προσπαθούσε να συνέλθει από τον Β’ Παγκ. Πόλεμο και τον εμφύλιο.
Ειδικά την πρώτη εποχή κάποιοι από τους Έλληνες μετανάστες έγιναν επαγγελματίες μουσικοί μόνο όταν δεν υπήρχαν τέτοιοι στις κοινότητές τους. Στην πορεία είδαν ότι έτσι όχι μόνο βελτίωναν τα οικονομικά τους αλλά υπήρχε και μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης σε σύγκριση με την δικτατορία Μεταξά στην Ελλάδα. Επιπλέον η απόκτηση χρημάτων τους έδινε την δυνατότητα να παρακολουθούν συναυλίες και να αγοράζουν δίσκους.
Ερ: Ποια χαρακτηριστικά της τέχνης τους έφεραν στην Αμερική και ποιες ήταν οι επιρροές που δέχθηκαν από την αμερικανική μουσική στο παίξιμο και στην σύνθεση μουσικής; Ποιοι ήταν οι σημαντικότεροι από αυτούς;
Απ: Τα μέλη της διασποράς έφεραν μαζί τους διάφορα είδη μουσικής και μουσικών οργάνων από την Ελλάδα.
Δεδομένου ότι η ελληνική μουσική έχει μια ευρύτερη ποικιλία μορφών από τα περισσότερα άλλα έθνη, θα ήταν πολύ δύσκολο να απαριθμηθούν μερικά μόνο χαρακτηριστικά που έφεραν οι Έλληνες. Αλλά ένα πράγμα που θα ήθελα να πω – η μουσική διαπερνά πολλές πτυχές του ελληνικού πολιτισμού. Δεν υπάρχει μόνο σε χώρους παραστάσεων, αλλά συνδέεται με σχεδόν κάθε είδους κοινωνική περίσταση – πιστεύω σε μεγαλύτερο βαθμό από ό, τι είναι κοινό σε πολλές άλλες εθνικότητες. Και αυτό παρέμεινε λειτουργικό στη διασπορά.
Υπήρξε αρκετή επιρροή από την αμερικανική μουσική και άλλους τύπους μουσικής. Στις πρώτες μέρες, υπήρχαν πολλές ηχογραφήσεις οπερετών ελληνικής γλώσσας, που ήταν μια κοινή αμερικανική και ευρωπαϊκή μορφή στις αρχές του 20ου αιώνα. Πιστεύω ότι στις ΗΠΑ υπήρχε επίσης λιγότερη χρήση ορισμένων οργάνων επειδή ήταν πιο δύσκολο να αποκτηθούν εδώ, όπως η τσαμπούνα ή ο μπαγλαμάς. Επίσης, τις πρώτες μέρες, οι μουσικοί και το κοινό για την ελληνική μουσική ήταν συχνά πολυεθνικά (όχι μόνο ελληνικά, αλλά και αρμενικά, αραβικά, εβραϊκά κ.λπ.), και αυτό είχε κάποια επιρροή στο ρεπερτόριο. Για παράδειγμα, η Μαρίκα Παπαγκίκα ήταν γνωστό ότι τραγουδούσε τουλάχιστον ένα τραγούδι στα Αρμένικα, και πολλές γυναίκες τραγουδιστές τραγούδησαν τραγούδια στη Ladino, τη γλώσσα των Σεφαραδιτών Εβραίων.
Αργότερα, υπήρχε μεγαλύτερη επιρροή από αμερικανικά είδη. Το 1948, ο Νίκος Γούναρης κυκλοφόρησε μια swing έκδοση του παραδοσιακού τραγουδιού Τρία παιδιά Βολιώτικα. Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1950, υπήρξε αρκετή συγχώνευση με τη Λατινική και τη Μεσανατολική μουσική – η οποία και πάλι οφείλεται εν μέρει στους πολυεθνικούς μουσικούς. Μερικές από τις ηχογραφήσεις που εκδόθηκαν από τον Γιάννη Τατασόπουλο, όπως το άλμπουμ Μουσική Οδύσσεια (1960) με Αρμένιους και Κουβανούς μουσικούς, το αντικατοπτρίζουν. Ο πρώτος ελληνικός δίσκος που κυκλοφόρησε ποτέ από μια μεγάλη αμερικανική δισκογραφική εταιρεία ήταν του κλαρινίστα Gus Vali, ο οποίος είχε παίξει με αμερικανικά μεγάλα συγκροτήματα και κυκλοφόρησε επίσης το άλμπουμ A Greek in Dixieland (1962) που ήταν μισή τζαζ σε στιλ της Νέας Ορλεάνης. Και στη δεκαετία του 1970 υπήρχε μεγάλη στυλιστική επιρροή από το ροκ εν ρολ στο έργο νεότερων παικτών μπουζουκιού όπως ο Τάκης Ελένης και ο Γιώργος Σοφός. Πρέπει επίσης να αναφέρουμε τον Ιωάννη Χαλικιά (Jack Gregory) που έβγαλε τις πρώτες ευρέως δημοφιλείς ηχογραφήσεις με μπουζούκι στις αρχές της δεκαετίας του ’30 με κομμάτια όπως Μουρμούρικο και Μινόρε του τεκέ. Να μην ξεχάσουμε και τον Γιώργο Κατσαρό που εκτός από το ιδιαίτερο φωνητικό και συνθετικό στυλ του στα ρεμπέτικα, έγραψε αρκετά τραγούδια για την καθημερινότητα και την βιοπάλη των Ελλήνων στην Αμερική.
Ερ: Θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά το βιβλίο και τι ετοιμάζετε μελλοντικά;
Απ: Ο στόχος μου είναι να συγκεντρώσω λεφτά για την μετάφραση του βιβλίου στα ελληνικά για να είναι ευκολότερα προσιτό στους Έλληνες. Δεν χρειαζόμαστε πολλά αλλά και πάλι δεν υπάρχουν μεγάλα κεφάλαια για μεταφράσεις από τα Αγγλικά στα Ελληνικά. Αυτή την περίοδο ολοκληρώνω ένα βιβλίο σχετικά με την βιομηχανία σφουγγαριών. Θα είμαι μια μελέτη εθνικού και ιστορικού περιεχομένου που θα επικεντρώνεται στους Έλληνες που κυριάρχησαν σε αυτή την επιχείρηση όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην Φλόριδα, στις Μπαχάμες, στην Κούβα και αλλού. Όταν τελειώσει ίσως έχω τον χρόνο να σκεφτώ για ακόμη ένα βιβλίο σχετικά με τους σημαντικούς ανθρώπους και τα συγκροτήματα που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη της ελληνικής μουσικής στην Αμερική.
Πρώτη δημοσίευση εφημερίδα ΔΙΑΛΟΓΟΣ 1/2/2021
